در دنیای امروز، شیوه های خرید و دسترسی به مواد غذایی دستخوش تغییرات گسترده ای شده است. یکی از مهم ترین این تغییرات، گسترش فروشگاه های زنجیره ای و پلتفرم های خرید آنلاین در سطح جهانی است. این تحولات، اگرچه از منظر سهولت دسترسی و صرفه جویی در زمان مزایایی دارند، اما سوال مهمی را نیز مطرح می کنند: آیا این تغییرات بر سلامت عمومی جامعه تاثیر منفی گذاشته اند؟ تحقیقات اخیر، رابطه ای نگران کننده میان افزایش فروشگاه های زنجیره ای و روند صعودی چاقی جهانی یافته اند.
گسترش جهانی فروشگاه های زنجیره ای و تبعات آن
طی دهه های اخیر، تعداد فروشگاه های بزرگ مواد غذایی در سراسر جهان رو به افزایش گذاشته است. این فروشگاه ها که با هدف ارائه خدمات سریع، تنوع محصول و قیمت های رقابتی ایجاد شده اند، اکنون بخش بزرگی از صنعت خرده فروشی مواد غذایی را در اختیار دارند. اما پشت این ظاهر مدرن و پیشرفته، چالش های جدی برای سلامت جوامع نهفته است.
بر اساس مطالعه ای که در نشریه نیچر منتشر شده، از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۲۳، تعداد فروشگاه های زنجیره ای به ازای هر ده هزار نفر در سطح جهان، حدود ۲۳ درصد افزایش یافته است. کشورهای پردرآمد بیشترین تراکم این فروشگاه ها را دارند، اما نکته قابل توجه، رشد سریع آن ها در کشورهای کم درآمد و در حال توسعه است. در کشورهایی مثل میانمار، ویتنام و کامبوج، نرخ رشد سالانه فروشگاه های زنجیره ای به ترتیب ۲۱، ۱۸ و ۱۲ درصد گزارش شده است.
افزایش محبوبیت خرید آنلاین مواد غذایی
با فراگیر شدن اینترنت و همه گیری ویروس کرونا، خرید آنلاین مواد غذایی به یکی از ترندهای غالب در سبک زندگی امروزی تبدیل شد. این شیوه خرید، که در ابتدا راهکاری برای رعایت فاصله گذاری اجتماعی بود، اکنون به عادت همیشگی میلیون ها نفر تبدیل شده است.
مطالعه یاد شده نشان می دهد که خرید آنلاین مواد غذایی در فاصله سال های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳، رشد چشمگیر ۳۲۵ درصدی داشته است. در میان کشورهایی که در این تحقیق بررسی شدند، امارات متحده عربی با میانگین ۶۱۷ دلار هزینه سالانه برای هر فرد در صدر قرار دارد. ایالات متحده نیز با میانگین ۳۸۷ دلار در جایگاه دوم است. این آمار نشان دهنده تغییر سبک خرید مردم به سوی گزینه های آسان تر اما بعضاً ناسالم تر است.
ارتباط فروشگاه های زنجیره ای با الگوهای ناسالم غذایی
افزایش فروشگاه های زنجیره ای نه تنها به معنای دسترسی بیشتر به غذا نیست، بلکه نوع تغذیه را نیز به شدت تحت تاثیر قرار داده است. یکی از یافته های نگران کننده این پژوهش، افزایش ۱۰ درصدی فروش مواد غذایی فوق فرآوری شده در این فروشگاه ها طی ۱۵ سال گذشته است.
در کشورهایی مانند پاکستان، هند و بنگلادش، هر سال به طور میانگین بین ۳ تا ۵ درصد به میزان خرید این نوع مواد غذایی افزوده شده است. همزمان، نرخ چاقی در بسیاری از کشورها نیز با همین روند افزایش یافته و از ۱۸ درصد در سال ۲۰۰۹ به ۲۳ درصد در سال ۲۰۲۳ رسیده است. کشور لائوس نمونه بارزی از این ارتباط است؛ جایی که رشد فروشگاه های زنجیره ای با افزایش دو برابری چاقی همراه بوده است.
نقش مواد غذایی فوق فرآوری شده در تشدید چاقی
مواد غذایی فوق فرآوری شده به محصولاتی اطلاق می شود که از ترکیبات صنعتی مانند چربی های هیدروژنه، شکر افزوده، طعم دهنده های مصنوعی و نمک بیش از حد ساخته شده اند. این محصولات اگرچه خوشمزه و پرطرفدار هستند، اما از نظر ارزش غذایی بسیار پایین بوده و مصرف مداوم آن ها با مشکلاتی مانند اضافه وزن، چاقی مفرط، دیابت نوع دو و بیماری های قلبی عروقی در ارتباط است.
بررسی ها نشان می دهد که در بسیاری از فروشگاه های زنجیره ای، بیشترین حجم قفسه ها به این نوع مواد اختصاص دارد. به ویژه در کشورهای با درآمد پایین و متوسط، این نوع محصولات به دلایل اقتصادی و تبلیغاتی در دسترس تر از گزینه های سالم قرار دارند.
تاثیر تبلیغات گسترده فروشگاه ها بر انتخاب غذایی مصرف کنندگان
یکی از دلایل تاثیر بالای فروشگاه های زنجیره ای بر سلامت عمومی، تبلیغات هدفمند آن ها است. این تبلیغات شامل تخفیف های جذاب، جای‌گذاری استراتژیک محصولات ناسالم در نزدیکی صندوق ها و استفاده از تکنیک های روانشناختی برای تحریک خرید است.
در فضای آنلاین نیز همین الگو دیده می شود؛ جایی که محصولات ناسالم بیشتر دیده می شوند، بیشتر تبلیغ می شوند و بیشتر تخفیف می خورند. این روند باعث شده است که انتخاب آگاهانه و سالم برای بسیاری از مصرف کنندگان سخت تر شود.
قدرت بازار فروشگاه های زنجیره ای و کنترل زنجیره تامین
فروشگاه های زنجیره ای بزرگ به دلیل قدرت خرید بالا، نفوذ گسترده و ارتباطات مستقیم با تولیدکنندگان، تاثیر بالایی بر عرضه و قیمت گذاری محصولات دارند. آن ها می توانند مواد غذایی فوق فرآوری شده را با هزینه کمتر وارد بازار کنند و با تبلیغات گسترده، آن ها را به پرفروش ترین محصولات تبدیل کنند.
در مقابل، خواربارفروشی های کوچک و محلی که غالبا محصولات تازه تر و سالم تری ارائه می دهند، در این رقابت نابرابر، توان رقابت ندارند و سهم بازار آن ها به طور پیوسته کاهش یافته است.
چه راهکارهایی برای مقابله با تاثیر منفی فروشگاه های زنجیره ای وجود دارد؟
برای مقابله با چاقی فزاینده جهانی، باید به ساختار بازار خرده فروشی و سیاست های آن توجه جدی شود. برخی کشورها اقداماتی در این زمینه آغاز کرده اند. برای مثال در بریتانیا، قرارگیری مواد غذایی ناسالم در کنار صندوق پرداخت ممنوع شده و از اکتبر، تبلیغات “یکی بخر، یکی رایگان ببر” برای این نوع محصولات محدود خواهد شد.
همچنین تجربه موفق نروژ نشان داده که تغییر چیدمان فروشگاه و ارائه تخفیف برای مواد سالم، می تواند باعث افزایش ۴۰ درصدی خرید میوه و سبزیجات شود.
نتیجه گیری
افزایش فروشگاه های زنجیره ای و خرید آنلاین، هرچند رفاه بیشتری برای مصرف کنندگان فراهم کرده، اما به شکل ناخواسته ای باعث تغییرات گسترده در الگوی تغذیه شده است. دسترسی گسترده به مواد غذایی فوق فرآوری شده، تبلیغات هدفمند و نبود نظارت کافی، عوامل مهمی هستند که چاقی را به یکی از مهم ترین بحران های سلامت قرن تبدیل کرده اند.
برای مقابله با این روند نگران کننده، نیازمند همکاری دولت ها، سازمان های بهداشتی، صنایع غذایی و خود مصرف کنندگان هستیم. طراحی سیاست هایی برای حمایت از تغذیه سالم، اصلاح ساختار خرده فروشی و ارتقای سواد غذایی، گام هایی اساسی در مسیر ساختن جوامعی سالم تر خواهند بود.
